Gần đây, Oxford University Press đã lựa chọn “brain rot” (tạm dịch là chứng thối não) là Từ của năm 2024, nhấn mạnh nguy cơ suy giảm nhận thức do tiêu thụ quá mức các nội dung ngắn kém chất lượng hoặc thiếu chiều sâu trong thời đại số.
Theo thống kê khác từ New York Times, tần suất sử dụng từ này đã tăng lên 230% so với năm trước đó. Điều này phản ánh sự lo ngại rõ rệt về tác động tiêu cực của công nghệ và mạng xã hội lên sức khỏe tinh thần con người. Thực chất những điều này diễn ra từ bao giờ, bùng nổ ra sao, và cần hiểu thế nào cho đúng. Bài viết này sẽ góp phần làm sáng tỏ dưới góc độ người sáng tạo, đặc biệt là người viết nội dung chuyên sâu.
“Thối não” liệu có phải hội chứng thời đại?
Thuật ngữ “thối não” thực ra đã xuất hiện từ năm 1854, khi nhà văn Mỹ Henry David Thoreau sử dụng để chỉ trích xu hướng ưa chuộng những ý tưởng đơn giản thay vì suy nghĩ sâu sắc. Trong thời đại số, “brain rot” đã được tái định nghĩa để phản ánh một hiện tượng thời đại: tác hại của những nội dung mang tính bề mặt, nhằm thỏa mãn sự tò mò hoặc giải trí tức thì. Xu hướng này là hệ quả cùng với sự ra đời của những nền tảng mạng xã hội mới với định dạng nội dung ngắn như video TikTok, Instagram Reels hay YouTube Shorts, nhằm thu hút tối đa sự chú ý của người dùng.
Phân biệt “long-form content” và “short-form content”
Theo đó, cùng với những nội dung “long-form” truyền thống, người ta chú trọng hơn đến việc xây dựng những nội dung mang tính giải trí nhanh và dễ tiếp cận. Thuật ngữ này được giới sáng tạo nội dung gọi là “short-form content” (tạm dịch là nội dung ngắn). Về bản chất, hai nhóm này được phân biệt qua:
- Hình thức: Nội dung ngắn thường được tối ưu hóa để xem nhanh, như các video từ 15 giây đến 3 phút hoặc bài viết với tiêu đề gây chú ý, hình thức dễ đọc. Trong khi đó, nội dung dài có dung lượng lớn hơn, đòi hỏi sự kiên nhẫn và thời gian từ người tiếp nhận.
- Mục đích: Nội dung ngắn thường hướng đến giải trí, cập nhật thông tin nhanh, hoặc kích thích hành vi chia sẻ ngay lập tức. Ngược lại, nội dung dài mang tính giáo dục, phân tích sâu hoặc truyền cảm hứng.
Trong việc sáng tạo nội dung, cả hai hình thức này đều giữ vai trò quan trọng và hỗ trợ lẫn nhau, giúp truyền tải thông điệp và tối ưu hóa trải nghiệm người dùng. Tuy nhiên, sự bùng nổ của các xu hướng tiêu thụ nhanh đã khiến nhiều yếu tố quan trọng bị lãng quên, dẫn đến những hệ quả như trên phân tích.
Như vậy, thối não không phải bệnh lý chính thức, nhưng nó được thừa nhận là một tập hợp các triệu chứng có tác động tiêu cực lên não bộ. Giống như các hội chứng “burnout” (kiệt sức nghề nghiệp) hay “nomophobia” (hội chứng sợ không có điện thoại), “brain rot” phản ánh một hệ quả của xã hội hiện đại.
Nội dung ngắn không phải tội đồ
Thực chất, việc ra đời những nền tảng hay hình thức nội dung mới không phải dấu hiệu tiêu cực mà là sự thích ứng với quy luật thời đại. Cuộc sống phát triển kéo theo những đòi hỏi về tốc độ và hiệu quả, nơi con người có xu hướng cập nhật nội dung nhanh hơn, trong thời gian ngắn hơn, ở các lĩnh vực rộng hơn. Nó mang lại những lợi ích nhất định như tiếp cận thông tin nhanh chóng, tăng cường khả năng đa nhiệm và giải trí đồng thời.
Tuy nhiên, những hệ quả tiêu cực được thống kê rõ ràng là một vấn đề đáng suy nghĩ. Việc liên tục cập nhật nội dung nhanh khiến mọi người – đặc biệt là giới trẻ – có xu hướng mất tập trung, suy giảm khả năng tư duy sâu và dần trở nên phụ thuộc.
Không thể phủ nhận những lợi ích của nội dung ngắn trong thời đại số. Vấn đề cốt lõi ở đây là cách con người thích ứng điều đó và cả những xu hướng sau này. Giống như việc nước là thành phần thiết yếu đối với cơ thể con người, nhưng uống nước sai cũng có thể dẫn đến tác hại nghiêm trọng. Tuy nhiên không thể vì thế mà kết luận việc uống nước là có hại và cần loại bỏ nước ra khỏi cuộc sống.
Như vậy, “brain rot” là hệ quả, không phải tác hại trực tiếp. Những biểu hiện tiêu cực này là kết quả của thói quen tiêu thụ thiếu cân bằng. Chính vì vậy, giải pháp nằm ở sự chủ động của mỗi cá nhân trong việc quản lý cách tiếp nhận thông tin thay vì loại bỏ hoàn toàn nội dung ngắn.
Học sâu, viết sâu, tiếp nhận sâu là xu hướng tương lai
Thật vậy, khi xã hội ngày càng phát triển theo chiều rộng, nơi thông tin và kiến thức dễ dàng được cập nhật, thì thị trường nhân lực ngày càng đòi hỏi những kỹ năng theo chiều sâu như tư duy phân tích, sáng tạo dài hạn, giải quyết vấn đề. Ngay cả một người viết nội dung cũng cần đào sâu kỹ năng chuyên môn để thích ứng với yêu cầu thời đại.
Là một người thực hành và hướng dẫn viết content, hơn ai hết tôi nhận thức rõ rệt tác động của sự dịch chuyển xu hướng xã hội lên cả người sáng tạo và công chúng. Theo đó hiện tượng “brain rot” đang dần chi phối cả hai nhóm đối tượng, cụ thể:
- Người tiếp nhận mất kiên nhẫn với các nội dung dài và thường xuyên tìm kiếm giải pháp nhanh.
- Người viết dần trở nên hoang mang với sự bùng nổ của các công thức, nền tảng và mất kiên nhẫn với chính kiến thức của mình.
Tiêu thụ nhanh sinh ra “giáo dục nhanh”
Cũng giống như sự tràn lan của nội dung giải trí, một người trên con đường học tập và phát triển bản thân cũng dễ bị cuốn theo guồng quay của những nội dung “giáo dục nhanh”. Những cam kết đầu ra lý tưởng hay nội dung truyền động lực, những công thức vàng, hướng dẫn cấp tốc… dễ dàng sinh ra nỗ lực ảo nơi người học. Thay vì đào sâu bản chất vấn đề, người ta dễ bị cuốn theo những tip, checklist hay bí kíp nhanh để tạo ra hiệu quả tức thời.
Người học thích học nhanh, người làm thích làm nhanh, người xem thích tiêu thụ nhanh… tất cả tạo ra một guồng quay mới có vẻ tối ưu nhưng thực chất thiếu đi chiều sâu và hời hợt bản chất.
Sự tự nhận thức từ hai phía
Trong guồng quay đó, có người thực sự đã muốn tách ra, chậm lại để tìm kiếm giá trị nhưng không biết bắt đầu từ đâu. Một người học viết luôn được khuyên “hãy đọc nhiều hơn” để bồi dưỡng ngôn ngữ. Nhưng đọc cái gì, đọc ở đâu, trong bao lâu thì lại ít khi được đề cập.
Quá trình trực tiếp dẫn dắt các khóa học tại Content Dễ Hiểu đã khiến tôi thực sự suy nghĩ về điều này. Khi việc học viên chỉ cần mở file và làm bài tập cũng đã là một điều xa xỉ. Tôi đã từng dùng nhiều cách điều chỉnh thông điệp cũng như phương thức truyền tải, nhưng điều tôi nhận được nhiều nhất qua mỗi khóa học (buồn thay) vẫn là lời khen “dạy hay, truyền cảm hứng”, thay vì việc họ đã thay đổi thế nào. Năm 2024 đánh dấu blog Content Dễ Hiểu viral với các nội dung ứng dụng cao trên nhiều nền tảng, nhưng cũng là năm tôi quyết định dừng việc chỉ tối ưu bài giảng để học viên dễ “tiêu thụ” hơn.
Bởi chính tôi cũng nhận ra rằng: những giá trị của mình trao đi giống như nước, vấn đề không phải ở cách đóng chai mà quan trọng hơn ở cách uống của người cần nó.
66 Days of long-form – 66 Ngày học viết chuyên sâu
Để khắc phục “brain rot” hay những hệ quả của làn sóng nội dung nhanh, người ta đề cập đến nhiều hướng giải quyết như hạn chế mạng xã hội, tập trung vào những giá trị thực chất, luyện tập “deep reading” (đọc sâu) hay “deep work” (làm việc sâu). Các công thức được ưa chuộng như phương pháp Pomodoro, nguyên tắc 80/20 hay giới hạn thời gian sử dụng thiết bị… giúp mọi người phân bổ thời gian hợp lý hơn. Một nghịch lý là: con người nỗ lực phát kiến để cuộc sống trở nên thuận lợi, sau đó lại dành thời gian và động lực để thoát khỏi cái bẫy thoải mái đó.
Giải pháp tối ưu nhất?
Giải pháp ở đây, theo tôi, không nên sa vào những tranh cãi tiêu cực hay cố ép bản thân vào những công thức khi chưa hiểu hết về cơ chế. Và điều duy nhất tôi có thể làm với các bạn đọc blog và học viên của mình, chính là chỉn chu nhất trong từng nội dung xuất bản. Tất cả những vấn đề nêu ra, phân tích hay tranh biện đều được trình bày theo một cách chi tiết, dễ hiểu, toàn diện để mỗi người tiếp nhận đều nắm được sâu sắc bản chất vấn đề.
Để việc đồng hành này được dài hơi, kế hoạch tiếp theo của Content Dễ Hiểu chính là cùng bạn bắt đầu một series mang tên “66 ngày học viết chuyên sâu” (66 days of long-form). Đây là kết quả của việc tổng hợp hơn một năm qua từ chính những bài giảng content marketing của tôi ở cả hai nền tảng (online và offline). Theo nghiên cứu của Phillippa Lally – nhà tâm lý học hành vi tại University College London – mỗi người mất trung bình 66 ngày để hình thành thói quen mới. Con số này đến từ việc tổng hợp các nghiên cứu hành vi và thói quen của con người trong việc hình thành lối sống.
Chính vì thế, tôi quyết định chia nhỏ cuốn sách mới của mình mang tên “Để ý đẹp hóa lời hay” – cuốn sách dễ hiểu về viết nội dung – thành những bài long-form và đăng trên blog đều đặn trong 66 ngày.
Tạm kết
Về phía bạn, nếu tình cờ đọc đến đây, tôi không yêu cầu bạn cam kết gì cả. Việc bạn theo dõi đến những dòng cuối cùng này cũng là một sự trân trọng không nhỏ với bản thân tôi và đội ngũ biên tập trong thời đại của những chữ “nhanh”. Với những ai mong muốn luyện tập tiêu thụ “long-form content”, blog này sắp tới sẽ là nơi dừng chân lý tưởng cho bạn. Tôi sẽ không đưa ra những kỳ vọng hay thử thách nào, mà quyết định sử dụng chuỗi những bài viết này như một sự đồng hành dài hạn và tri ân đến người đọc. Mong rằng sau 66 ngày, ai đó sẽ ghé lại đây như một minh chứng cho thói quen mới đã được hình thành!